Осы мақала арқылы қазақстандық ғалымдардың ғылыми еңбектері арқылы бруцеллез ауруының пайда болу тарихы, жұғу жолдары және оған қарсы күрес шаралары туралы оқырмандарды таныстыруды жөн санадым.
Бруцеллез ауруы бірнеше шет мемлекеттерде кең таралған. Сонау Африканың тропикалық мемлекеттерінен бастап Алясканың мұз құрсаған аймақтарына дейін бұл жұқпалы ауруды кездестіруге болады. Бруцеллез жаңадан пайда болған ауру емес, атам заманнан бері келе жатқан дерт. Бруцеллез көне дүние дәрігерлеріне де мәлім болған. Ертеде өмір сүрген грек дәрігері Гиппократ (б.э.д. төрт ғасыр бұрын өмір сүрген) адамның буын-буынын кеміріп, сай-сүйегін сырқырататын, қара терге түсіріп, тынышын алатын осы бір ауру бруцеллез туралы кезінде жазған екен.Одан кейінгі заманда да әр ғалым, әр дәрігер бруцеллез ауруын әр түрлі атап, оның өзіндік ерекше белгілерін өздерінше сипаттап жазып отырғаны мәлім. Мәселен, қазақ халқы оны «селсоқ ауруы», «сарып ауруы» десе, түрікмен ағайындар «ешкінің безгегі» деп атап келгенін білеміз.
Он тоғызыншы ғасырдың соңында Жерорта теңізіндегі Мальта аралында әскери қызмет атқарып жүрген ағылшын солдаттарының арасында безгектің бір өте ауыр түрі бұрқ ете түседі. Ол кезде «Жерорта теңізі безгегі» деп аталатын бұл аурудың қоздырғыш микробтары мен болу себептері көп уақытқа дейін ғалымдарға белгісіз әрі түсініксіз болып келді. Армияның жағдайы күрт нашарлаған соң, Мальта аралына арнайы медициналық комиссия жіберіліп, ол комиссия құпия аурудың сырын ашуға әрекет жасайды. Сөйтіп, бруцеллез туралы алғашқы ғылыми деректер мен пайымдаулар ағылшын әскери дәрігерлерінің еңбектерінде жазылып қалған. Комиссияның мүшесі, жас әрі дарынды микробиолог Давид Брюс 1887 жылы безгектен (бруцеллезден) қайтыс болған солдаттың көк бауырынан осы безгекті қоздыратын микробты тапты. Ғалым бұл микробты жергілікті жердің атымен (Мелита) «микрококкус-мелитензис» деп атайды. Жоғарыда айтылған комиссияның бір мүшесі Заммит (1906ж.) Мальта аралында ешкінің соншама көп екендігіне назар аударады. Ол эксперимент арқылы да, табиғи жағдайда да бруцеллездің ауру ешкінің сүтінен жұғатынын анықтайды. Бруцеллезбен ауырған ешкінің сүтін ішкен адам мен маймыл 14-15 күннен соң безгекпен ауыратынын дәлелдеп берді. Сөйтіп, Заммит бүкіл Жерорта теңізі аймағындағы «микрококкус-мелитензис» микробының ұясы сол жердегі ауру мал екендігін тапты. 1897 жылы Дания ғалымдары Банг пен Стрибольт іш тастататын аурудың қоздырғыштарын сиырдың шуынан тапқан. Осы микробты сау буаз сиырға жұқтырғанда ол іш тастаған. Ал 1914 жылы американ ғалымы Траум, 1916 жылы Гут және Смит деген ғалымдар іш тастаған шошқадан да жоғарыдағы қоздырғыштарға ұқсас микробтар тапқан. 1916-1918 жылдары американ зерттеушісі Алиса Ивенс микробтардың сыртқы тұрпаттарын зерттеп, жоғарыда сөз болған сиыр мен шошқадан табылған микробтардың бір-біріне ұқсастығын анықтайды. 1920 жылы Мейер мен Фезье, Алиса Ивенс жасаған осы қортындыны растап, үш түрлі микробтарды бір топқа бөледі. Сөйтіп, бұл микробты тұңғыш рет тапқан ғалым Давид Брюстің құрметіне оны Brucella деп атады. Содан бері бұл ауру бруцеллез деп аталып кетті. Міне, бруцеллез ауруымен әуелі ешкі, қой, сиыр, шошқа ауыратыны анықталып, солардан адамға жұғатыны мәлім болса, кейінірек ғалымдар бруцеллезбен үй жануарларының (түйе, ит, жылқы, т.б.), тіпті жабайы жануарлар (тиін, қоян, суыр, т.б.) құстар мен түрлі жәндіктер де ауыратындығын дәлелдеді. Мал және басқа да жануарлар мен жәндіктер, сондай-ақ адам арқылы бруцеллез ауруы дүние жүзіне тарай бастады. Ресейге бруцеллез Мальта аралынан Қырым соғысы (1853-1856ж.ж.) кезінде тарады. Патша өкіметі бруцеллезге қарсы ешқандай шара қолданбады. Сол себепті де бұл ауру біздің жерге, әсіресе, Орта Азия мен Қазақстанға едәуір тарады.
Бруцеллезбен малдар қалай ауырады және адамға қалай жұғады?
Бруцеллез микробтары тек мал мен адам организмінде ғана емес, сондай-ақ толып жатқан жабайы хайуандарда, аңдарда, тышқандарда және т.б. кездесетіндігін жоғарыда айтып өттік. Алайда бруцеллез адамға көбінесе малдан жұғады. Өйткені адамның көбірек араласатыны мал ғой. Бруцеллез адамға малдан қалай жұғады деген сұраққа жауап бермес бұрын бруцеллезбен ауырған малды қалай білуге болады, оның белгілері бар ма, бар болса, қандай? – деген сұраққа жауап беріп көрейік. Бруцеллез ауруы малдың әр түлігінде түрліше білінуі мүмкін. Сиыр мен бұқада бруцеллез ауруының белгілері көбінесе байқалмай, елеусіз өтуі де мүмкін. Мұндай жағдайда малдың ауырған-ауырмағандығын тек ветеринариялық зертхана әдістерімен ғана білуге болады. Ал кей жағдайда аурудың аздап болса да сезілуі ықтимал. Ондай сиырдың немесе бұқаның буындары ісініп, аздап ақсаңқырайды. Сиырдың желіні, бұқаның жыныс безі ісе бастайды. Бруцеллездің ең ауыр асқынған және қауіпті кезеңі 5-7 айлық буаз сиыр іш тастайды. Соның салдарынан ол сиыр жыл сайын қысыр қалатын болады. Адамға бруцеллездің жұғуына көбінесе ауру қой мен ешкі себеп болады. Ірі қара малдың бруцеллезі сияқты қой мен ешкіде де бруцеллез көбінесе байқалмай, белгі бермей жүре беруі мүмкін. Ауру деп сезіктенген малды үнемі бақылап отырғанда ғана оның ауырғанын білуге болады. Қой мен ешкідегі бруцеллез ауруының белгісі көбінесе іш тастаудан, өлі төл туудан көрінеді. Кейде ешкі немесе қой сүйек пен буынның ауруға шалдығуына байланысты ақсай бастайды. Мұндайда саулық қойдың емшегі, қошқардың жыныс безі ісетін жағдайлар болады. Шошқада бруцеллез кенеттен, не созылмалы түрде өтеді. Ауру аяқ астынан басталғанда оның температурасы көтеріледі, жем жемей, арықтай бастайды. Еркек шошқаның жыныс безі ісіп кетеді. Буын-буындары ісініп, шодырайып тұрады. Іш тастайды. Ірі қара малдағы сияқты шошқада да бруцеллез ешқандай белгі бермей, тек лабораториялық әдістер арқылы тексергенде ғана білінуі мүмкін. Жылқыда бруцеллез ауруы өзге малға қарағанда басқаша білінеді. Жылқыда бұл аурудың салдарынан іш тастау деген болмайды. Оның есесіне жылқының желке, жон еттері қабынып, шықшыты іріңдейді, кейде тіпті шірігендей белгі береді. Сондай-ақ ауру жылқының буындары ісіп, ауыратын болғандықтан, тез болдырып, ақсап қала береді. Ғалымдардың айтуынша жылқы малы бруцеллезбен сирек ауырады. Ал түйелерді алсақ, бұларда да бруцеллез ірі қараның ауырғанындай басталады. Тұңғыш боталайтын буаз інген 6-7 айдың арасында іш тастайды. Ауру түйенің буыны ісінетін де кезі болады, бірақ бұл белгі сирек кездеседі. Сонымен, бруцеллез белгілері әр түрлі мал түліктерінде түрліше білінгенімен, бәріне ортақ белгі буаз малдың (сиыр, қой, ешкі, түйе, шошқа) іш тастауы болып табылады. Мал іш тастағанда бөлінетін сұйық заттармен, шумен, өлі түскен төлмен бірге бруцелла микробтары да қоса шығады. Сондықтан бруцеллез ауруының жұғуы (80%) сәуір-шілде айларында, яғни көктемгі немесе жазғы мезгілдерде көбірек кездеседі. Демек, малдың іш тастаған жерлеріндегі (жайылым, қора және т.б.) микробтар адамға, сау малға жұғуы өте жоғары болады. Осындай жерлерге мал иесі жергілікті ветеринар мамандарға хабарлап дезинфекция жасатуға міндетті (ҚР АШМ 2015ж. 29.06. №7-1/587 «Ветеринариялық (ветеринариялық-санитариялық) қағидалар»; Дезинфекция, дезинсекция, дератизация жүргізу қағидалары). Бруцеллез микробтары ауру малдың зәрі, жыны мен қиы арқылы да үнемі шығуынан мал жайылымдары мен cуаттар, ондағы шөп, топырақ, су, қысқасы, сол аймақтың бәрі де түгел ластануы мүмкін. Кейде тіпті құдық суының өзін қайнатпай ішу де өте қауіпті, себебі ауру малдың зәрі арқылы ластанған топырақ, шаң-тозаңның құдыққа түсуі ғажап емес. Ауру малдың терісі, жүні, түбіті арқылы да бруцелланың жұғуы әбден ықтимал. Сондай-ақ ауру сиырдың, ешкі мен қойдың сүтінде де микробтар өте көп болады. Қоздырғыштар шикі сүттен жасалған тағамдарда: брынза, кілегей, қаймақ, қымыз, май, шұбат, ірімшік, ет, т.б. көп ұялайды. Бруцеллезбен ауырған биені сауу қауіпті және ондай биелердің сүтінен қымыз дайындауға үзілді-кесілді тыйым салынуы керек. Сиыр бруцеллезімен адам сирек ауырады. Ал сиырлардың қой, ешкі бруцеллезін жұқтыруы өте қауіпті. Егер қой, ешкі малының бруцеллезі адамға жұқса бұл өте қатерлі, адамның ұрпақ әкелмеу мүгедектігіне әкеп соғады. Теңіз тышқанына, ақ тышқанға және қойға жасалған тәжірибелерден бруцеллез қоздырғыштарының теріден де өтетіндігі, ас қорыту жолы арқылы да, тыныс жолдары, адамның көзі арқылы да жұғатыны анықталды. Бруцеллалар адамның организміне тері арқылы, әсіресе дененің терісі сыдырылған, жарылған жерлері арқылы тез жұғады. Көптеген зерттеушілер тіпті олардың жарақаттанбаған сау теріден өтіп барып жұғатындығын да анықтап берді. Қолды жумай тамақ ішу, тіпті ауру мал қорасының ішінде темекі тартудың өзі де қауіпті. Бруцеллезді шаң-топырақ арқылы да жұқтырып алуға болады. Қолға қолғап кимей ауру қойды қырыққанда, сондай-ақ жүн түткенде, тері өңдегенде де жұғады. Ауру мал қораларында немесе оның маңында жалаң аяқ жүруге болмайды. Ауру малдан туған қозы-лақпен ойнаған балалардың да ауруы мүмкін. Адамға бруцеллездің жұғу қаупін тудыратын, негізінен, ауру малдар, олардан алынатын азық-түліктер, шикізат өнімдері. Ауру малдың етін бұзғанда да бруцеллез ауруын жұқтырып алуға болады. Қоздырғыштар ауру малдың бауырында, көк бауырында, желінінде, сүйек майында көп кездеседі. Сондықтан бұл жағдайларды үнемі есте сақтап, тиісті сақтану шараларын қолданып отыру қажет.
Ветеринария ғылыми-тәжірибе журналының 2017 жылғы №2 (50) санында жарияланған мақалада әлем бойынша бруцеллез ауруына тұрғындардың шалдығу көрсеткіші Испания мен Қырғызстаннан кейін өкінішке орай Қазақстан үшінші орында екен.
Қарағанды облыстық қоғамдық денсаулық сақтау департаментінің карантиндік және аса қауіпті ауруларды эпидемиологиялық қадағалау бөлімі басшысының м.а. Г. Муксинованың салыстырмалы мәліметі бойынша Қарағанды облысында: 2016 ж.-10 адам, 2017 ж. (6 ай) 6 адам бруцеллез ауруына шалдықса, Республика бойынша 2016 ж.-1047 адам, 2017 ж. (6 ай) – 460 адам аталған ауруға шалдыққан.
Жоспарлы ветеринариялық іс шараларды орындау барысында 2016 жылы Қарағанды облысы бойынша бруцеллезге ірі қара – 2956 бас, ұсақ мал — 242 бас анықталса, 2017 жылдың 8 айында ірі қара – 3405 бас, ұсақ мал — 170 бас ауруға анықталды. Биылғы жылғы 8 айлық жоспар бойынша ірі қара малының бруцеллез ауруына анықталу көрсеткіші: Абай ауданында 384 бас, Ақтоғайда 110 бас, Бұқаржырауда 311 бас, Жаңаарқада 832 бас, Қарқаралыда 837 бас, Нұрада 203 бас, Осакаровта 189 бас, Ұлытауда 181 бас, Шетте 249 бас, Балқашта 2 бас, Жезқазғанда 4 бас, Қарағандыда 19 бас, Қаражалда 8 бас, Приозерскіде 0, Саранда 16 бас, Сатбаевта 26 бас, Теміртауда 4 бас, Шахтинскіде 30 бас. Қой-ешкі малы: Абай ауданында 17 бас, Ақтоғайда 13 бас, Нұрада 20 бас, Осакаровта 111 бас, Шетте 4 бас, Шахтинскіде 5 бас.
Ветеринариялық (ветеринариялық-санитариялық) қағидалар бойынша қолайлы шаруашылық жүргізуші субъектілерде жануарлардың бруцеллезін уақтылы айқындау мақсатында жоспарлы түрде диагностикалық зерттеу бүгінгі күні келесі тәртіппен жүргізіледі: ірі қара мал: физиологиялық жағдайына қарамастан аналық бас — жылына екі рет; 4-6 айлық төлдер — жылына бір рет; аталық бұқалар — тоқсан сайын; қалған ересек бас — жылына бір рет; іш тастау орын алған жағдайда, тасталған төлдерді биосынаманы қою арқылы бактериологиялық немесе ПТР (полимеразды-тізбекті реакция), ал іш тастаған малдардың қаны зерттеледі; қой мен ешкі: аналық қойлар (ешкілер) — (ұрықтандырылар алдында және төлдеу науқанынан кейін) жылына екі рет; одан әрі өсімін молайту үшін пайдаланылатын 3-4 айлық жастан бастап төлдер және қалған ересек мал басы — жылына бір рет; аталық қошқарларды бруцеллез бен инфекциялық эпидидимитке — жылына екі рет (шағылыстыру науқанына дейін және кейін); іш тастау болған жағдайда, тасталған төлдерді биосынама қою арқылы бактериологиялық немесе ПТР, ал іш тастаған малдардың қанын зерттейді; шошқа: негізгі аналық мегежіндер және аталық қабандар — жылына бір рет; одан әрі өсімін молайту үшін пайдаланылатын ағымдағы жылы туылған мал басын толықтыратын төл — жылына бір рет; тасталған төлдер — биосынама қоя отырып, бактериологиялық немесе ПТР, іш тастаған аналық мегежіндердің қаны зерттеледі; жылқы: бруцеллезге (бурсит) күдіктенуге негіз болатын белгілері анықталған кезде зерттеледі; спорттық және цирктік жылқылар — ел шегінен тыс алып өткен (тасымалдаған) жағдайда, жөнелтілерден бұрын зерттеледі; сондай-ақ жалпы мал басының 1 % — жылына бір рет зерттеледі; марал (бұғы): жылына бір рет аталықтардың панттарын кесу кезінде; түйе, оның ішінде 4-6 айлық жастағы төлді — жылына бір рет бруцеллезге зерттейді; ит: шаруашылық жүргізуші субъектілердің аумағында (отардың жанында) мекендейтін ересек иттерді — жылына бір рет бруцеллезге зерттейді. Ветпункт мамандары тарапынан ауруға анықталған жануарлардың жақ немесе сауыр тұсына «Б» әрпін басу жолымен ыстық немесе суық таңбалау әдістерімен белгі салады. Ауруға анықталған мал 15 күн ішінде тиісті аумақта орналасқан мал союды жүзеге асыратын өндіріс объектілеріне санитариялық союға жіберіледі. Шектеу қойылған аумақта 5 күн ішінде сойысқа жіберіледі.
Эпизоотиялық ошақтарда жүргізілген зерттеулер барысында анықталғандай аурудың таралуына көбінесе адами факторлар себеп болуда. Мал иелері тарапынан ҚР «Ветеринария туралы» Заңының 25 бабымен белгіленген міндеттері мен «Ветеринариялық (ветеринариялық-санитариялық) қағидаларымен» белгіленген талаптардың орындалмауы себебінен жануарлардың аса қауіпті аурулары таралуда. Атап айтқанда, әрбір мал иесі басқа жақтан мал әкелгенде немесе сатқанда жергілікті мал дәрігерлерін ескертпейді, сырттан құжатсыз әкелген малды карантинге қоймай жұқпалы ауруларға қанын алып зерттеместен ауылдың жалпы табынына (отарға) немесе шаруа қожалығының малына қосады. Көбінесе мал иелері ауруға анықталған сиырдың бұзауын (қозы, лағын) етке өткізбей алып қалады. Қора-жайға көктемде мал қорадан шығарда және күзде қораға кірерде дезинфекция жұмыстары жүргізілмейді. Бруцеллезге анықталған малын уақтылы етке өткізбей, ветеринариялық зертханаға сенімсіздік білдіреді. Айтып кететін маңызды жәйт, ветеринариялық зертханада қан сынамаларына қойылатын бірнеше серологиялық: агглютинация, комплиментті байланыстыру немесе комплиментті ұзақ байланыстыру, Роз-бенгал сынамасы, иммунды ферментті талдау (ИФТ) реакциялары арқылы ауру жұқтырған малдың қоздырғышы қан сынамасынан бірден анықталады. Көбінесе мал иелері «малымыз іш тастаған жоқ немесе ауру белгілері жоқ, малымыз сау» — деп малдәрігерлеріне сенімсіздік білдіруі дұрыс емес. Аталған реакциялар арқылы қоздырғыш қанға түскен уақыттан бастап, малдың ауру белгілері білінбестен бірден анықталады. Ал іш тастаған малдан қоздырғыштың сыртқы ортаға зәрі, нәжісі, сілекейі арқылы таралуы, басқа малға жұқтыруы өте жоғары болады. Сондай-ақ, бруцеллез анықталған ауладағы барлық мал түліктері мен ит, мысық та қоса бруцеллезге зерттету керек. Әйтпесе ауру қоздырғышы басқа жануардан қайта жұғып ауру кең тарала береді. Жоспардан тыс итті ақылы түрде жыл сайын қанын зерттетіп отырған дұрыс. Бүгінгі күні облыстық ветеринариялық зертханада бруцеллезге ақылы зерттеу барлық мал түліктеріне 292 теңгені құрайды. Ауылдық жерде бос жүрген иттерден ауру таралу фактілері жиі кездеседі. Тағы бір ескеретін жағдай, ауру мал төлдегенде шуын немесе өлі туған төлді итке тастағаннан ит арқылы бруцеллез ауруы көрші аулалардағы сау малдарға жұғады. Сондықтан, малдың шуын немесе өлі туған төлді өртеп жіберу немесе мал қорымына тастау керек. Бруцеллез қоздырғыштары малдың тезегінде, зәрінде, ластанған суда қырық күнге дейін өлмей өмір сүре береді және суыққа төзімді келеді. Мысалы, мұзға, қарға түскен бруцеллалар бір-екі айға дейін шыдайды. 5-6 градустық суық бруцелланы тек 35 күннен кейін, ал 20 градустық аяз 20 күннен кейін ғана өлтіре алады. Сондай-ақ, бруцеллезбен ауырған сиырдың сүтінен жасалған тағамдарда (сары май, құртта, ірімшіктерде) қоздырғыштар 40-60 күнге дейін өмір сүреді. Тұзы аз брынзада да бруцеллез микробтары көпке дейін сақталады. Бруцеллезбен ауырған малдың тұздалған етінде бір, бір жарым айға дейін өлмейді. Бруцеллалар жер қыртысында, көңде, қида немесе тезекте 3-4 ай өмір сүретіні анықталған. Бруцелланың әлсіз жақтары да баршылық, әсіресе қатты ыстықтан қорқады. Күннің тура түскен сәулесінен, қайнатқаннан тез өледі. Мысалы, суды 50 градусқа дейін қайнатқанда микробтар 1 сағатта, ал 70 градуста 10-15 минутта өледі, ал әбден қайнаған суда олар бірден қырылады. Тамақ арқылы асқазанға барғанда бруцеллез қоздырғыштары асқазан сөлінің әсерінен қырылып қалады. Сондай-ақ улы дезинфекциялық ертінділердің әсерінен бруцелалар бірден жойылады.
Қорыта айтқанда, «сақтансаң, сақтаймын дегендей» дер уақытында ветеринариялық мамандар тарапынан тиісті ветеринариялық іс шаралардың атқарылып, мал иелері тарапынан өз міндеттерін жауапкершілікпен орындаған жағдайда бруцеллезді жеңуге болады.
Данияр Мерғазин,
ҚР АШМ Ветеринариялық бақылау және қадағалау комитетінің Қарағанды облыстық аумақтық инспекция басшысының орынбасары.
источник
Бруцеллёз — Brucella бактериясымен қоздырылатын, зооноздар тобына жататын, жедел және созылмалы түрлерінде өтетін инфекциялық-аллергиялық ауру. Аурудың жедел түрі токсико-бактериемиялық инфекция ретінде, созылмалы түрі – полиморфты клиникалық көріністерімен, көбінесе сүйек-буын, орталық және перифериялық жүйке жуйелерін, жыныс мүшелерін және басқа ішкі ағзаларды зақымдаумен, хрониосепсис тәрізді ұзаққа созылуымен және рецидивті ағымымен сипатталады.
Бруцеллез кең таралған инфекция. Барлық елдерде кездеседі, әсіресе мал шаруашылығы дамыған аймақтарда. Қазақстан республикасы үшін бұл инфекция өлкелік патология деп саналады. Жыл сайын 2-2,5 мың адам бруцеллезбен ауырады. Әсіресе, оң түстік аймақтарда ауру кең таралған. Бұның бір себебі — Қырғызстан және Өзбекістаннан әкелінген, тексерілмеген малды арзан бағамен сату.
- Соңғы жылдары эпизоотикалық жағдайдың нашарлануына байланысты қалалық бруцеллез жиі кездесіп, соның ішінде балалардың саны көбейіп жатыр. Мысалға, Оң-түстік Қазақстан облысында жыл сайын 100 мың тұрғынға 30,9% жаңа ауру тіркелсе, оның ішінде 53% — 14-ке дейін жастағы балалар.
- Жедел бруцеллез 40-60% жағдайда созылмалы бруцеллезге ауысады да, 2,7-37% дейінге адамдардың еңбекке қабілетін төмендетіп мүгедектік жағдайға әкелу қаупін туғызады. Бұл өте күрделі әлеуметтік мәселе.
- Өкінішке орай, дәрігерлердің үлесіне тек ауруға дер кезінде диагноз қою және емдеп жазып шығару тиіп отыр. Ауруды тарататын малдар, осыған жауапты ветеринария қызметкерлері. Адамдарда 1995 жылдан бастап ауруға қарсы вакцина қолданбайды, себебі „вакциналық патергия” пайда болады. Жануарлар да вакцинациядан кейін ауырып, инфекция көзі болып табылады. Бұл күрделі ветеринарлық мәселе.
- Бруцеллездің диагностикасы өте күрделі іс. Клиникалық көріністері полиморфты. Лабораторлық диагностикасы да қанағатсыз болып келеді, себебі аурудың серонегативті жасырын варианттары жиі кездеседі. Бруцеллездің емі де көңілден шықпайды. Ш. Николь айтуы бойынша: «Бруцеллез – адамға бақытсыздық, дәрігерлерге абыройсыздық әкелетін сырқат.”
Бруцеллез жайлы тарихи мәліметтер. Адамның буын буынын кеміріп, сай сүйегін сырқырататын, қара –терге түсіріп тынышын алатын осы ауру жайында Гипократта білген екен (б.э.д. 4 ғасыр бұрын өмір сүрген). Қазақша оны «селсоқ ауру», «жел ауру», «сарып» десе, түркпендер «ешкінің безгегі» деп атапты. 19 ғасырдың соңында Жерорта теңізінің Мальта аралында әскери қызметте жүрген солдаттардың арасында осы індет көптен кездесіп, оны «Жерорта теңізінің безгегі» деп Мэрстон (1831) атаған. Давид Брюс сол безгектен қайтыс болған әскердің көк бауырынан осы аурудың қоздырғышын тауып, оған Micrococcus melitensis деген атақ берген.
Заммит (1906 ж.) бұл ауру ешкінің сүті арқылы жұғатынын анықтаған. 1897 ж. Дания ғалымдары Банг пен Стрибольт (1896-1897) түсігі болған сиырдан тапқан коздырғышты Bact. abortus bovis деп, америкалық Траум (1914) түсігі болған шошқадан тапқан қоздырғышты Bact. abortus suis деп атаған. Ал 1916-1918 жж. Алиса Ивенс осы 3 микробтың бір бірене өте ұқсас екенін дәлелдеп, оларды бір топқа кіргізіп, К. Майер мен М. Фезье (1920) бірінші ашқан Брюстің құрметіне “Brucella” деп атайды. Содан бері ауру бруцеллез деп аталады. Сөйтіп, бруцеллез ауруы ұсақ және ірі қара малдан, шошқадан жұғатыны, оның кәсіби ауруларға жататынын анықталды.
Кеңес одағының П. Ф. Здродовский, П. А. Вершилова, Н. И. Рагоза, Г. А. Пандиков, А. Ф. Билибин, Г. П. Руднев деген ғалымдардың еңбектері белгілі. Қазақстанда И.К.Каракулов, Г.Н.Удинцев, П.П.Очкур, Н.Д.Беклемишев, М.М.Ременцова, И.Л.Касаткина, К.Б.Курманова, С.А.Амиреев, Е.С.Белозеров еңбектері бүкіл Кеңес Одағына белгілі. Солармен бірге М. С. Сыздыков, К.Д.Дүйсенов, К. А. Жуманбаев, Л. А. Муковозова, К. Б. Садыков, Л. Е. Цирельсон және басқа ғалымдардың улесіде зор.
Этиологиясы. Бруцеллездің қоздырғышы Brucella тұқымдастығына жатады. 1985 жылы Женева қаласында бактериялардың номенклатурасын бақылайтын Халықаралық комитетінің жіктелуі бойынша Brucella тұқымдастығынын 6 түрін ажырату қажет: B. melitensis, B. abortus, B. suis. B. ovis, B. canis и B. neotomae. Осы жіктелудің қазіргі заманға дейін күші бар (M. J. Corbel, 1997).
Соңғы жылдары молекулярлы-генетикалық зерттеудің нәтижелері бойынша Brucella тұқымдастығының 1 түрі B. melitensis және оның көп биоварлары бар деген гипотеза талқыланып жатыр (J. M. Verger, 1985).
Қоздырғыштың әр түріне тән ие организмдері бар.
- B. melitensis иесі ұсақ мүйізді қара мал: қой, ешкі (3 биовары бар). Бруцелланың бұл түрі ірі қара малды, түйені, итті зақымдауы мүмкін. B. melitensis – патогенділігі жоғары, адамдардың арасында эпидемия, малдың арасында эпизоотия шақыратын қоздырғыш.
- B. abortus иесі — сиыр (9 биовары бар). Адамдар арасында спорадикалық ауру шақырады. Осы қоздырғыштан тірі вакцина жасалған (ВА-19).
- B. suis иелері — шошқа (1, 2 және 3 биоварлары), қоян (2 биовар), бұғылар (4 биовар). Бірақ бұл қоздырғыш ірі және ұсақ қара малды зақымдауы мүмкін (5 биовар). Қазақстанда сирек кездеседі.
- B. ovis – қойдың инфекциялық эпидидимитінің қоздырғышы. Адам үшін патогендік әсері бар.
- B. canis иесі – ит. Адам үшін патогендік әсері бар.
- B. neotomae иесі – далалық тышқандар, адам үшін патогенділігі зерттелмеген. Сонғы екі түрі Америка Құрама Штаттарында бөлінген.
Соңғы жылдары бруцелланың жаңа түрі анықталған — B.rаngiferi. Адам үшін патогенділігі зерттелмеген.
Бруцеллалар – ұсақ кокк тәрізді қозмалмайтын, грам теріс, спора, капсула түзбейтін бактериялар. Көлемі 0,5 — 0,7 мкм х 0,6 — 1,5 мкм.. Қоздырғыштың өсуіне оптимальды температура қажет — 37 °С (20°С — 40°С). Антиденелер түзілуіне жауап беретін антигені болып липополисахарид (ЛПС) саналады. Бруцелла антигенінің Escherichia hermanni, Escherichia coli 0:157, Salmonella 0:30, Stenotrophomonas maltophilia, Vibrio cholerae 0:1 и Yersinia enterocolitica 0:9 антигендерімен ұқсастығы бар (M. B. Perry, D. R. Bundle, 1990).
Бруцелла – жасушалардың ішінде мекендейтін қоздырғыш.
Бруцеллалар сыртқы ортаға өте төзімді болып келеді: ылғалды жерде – 72 күн, суда – 90 күн, құрғақ топырақта — 3-4 ай, малдың жүнінде және терісінде — 1- 4,5 ай сақталады. Оның әлсіз жағы – ыстықтан қатты қорқады. Күннің тура түскен сәулесінен 30 мин. – 1сағатта, 50° температурада — 1 сағатта, 60°- 30 мин., 70° — 10 мин.арсында тіршілігін жояды, қайнатқанда (100°) тез өледі. Дезинфекциялық ертінділеріне (0,2–1% хлорлы әк, 0,5% — лизол, 0,2% — формалин, 1% — креолин) төзімсіз.
Бруцеллаларға құбылмалық тән: физикалық, химиялық қолайсыз жағдайлардың, антибиотиктердің, бактериофагтардың әсерінен өзінің морфологиялық, культуралді, тинкториалді қасиеттерін, антигендік құрылымын, вируленттігін өзгертеді. Бруцеллезбен ауыратын науқастардың бактериологиялық, серологиялық зерттеулердің теріс болуын осы жағдайлармен түсіндіруге болады. Бруцеллалалар S- түрінен R-түріне жиі ауысады. Сондықтан бруцеллаланың турін анықтау үшін адам немесе жануар организмінен бөліп алынғаннан кейін кідірмей дифференциация жүргізу қажет.
Эпидемиологиясы. Бруцеллез — нағыз зооноз. Адамдардың ауыруы жануар популяциясында өтетін эпизоотиялық процестің үздіксіз тізбегіне енуі нәтижесінде және адам мен жануардың немесе жануар тектес тағамдардың өндірістік, тұрмыстық жағдайда әсерлесуі нәтижесінде дамиды (С.Ә. Әміреев, 1988). Соңғы кездері, эпизоотикалық жағдайдың күрт нашарлауына байланысты адамдардың арасында сырқаттанушылық жоғары деңгейде. Қазақстан Республикасы бойынша бұл көрсеткіш 30-ға жетті (100 мың тұрғынға шаққанда). Бірақ бұл көрсеткіш тек бірінші рет анықталып, есепке алынған науқастардың санын көрсетеді.
Бруцеллез кезіндегі эпидемиологиялық процесс 3 негізгі звенодан тұрады: ауру көзі, таралу жолдары мен факторлары, қабылдаушы макроорганизм.
1. Аурудың көзі – жануарлар (ешкі мен қой, ірі қара мал, шошқа). Қазіргі бруцеллездің эпидемиологиялық ерекшілігі — бруцелла өзіне тән иесінен тән емес иесіне миграциясы. Соңғы кездерде мал далада жайылмайды, бір қора да ұсталады да Brucella melitensis ұсақ малдан ірі қара малға аусып, сиырдың сүті, еті арқылы жұғады. Эпидемиологиялық анамнез жинаған кезде ауру сиырдан жұғады, ал науқастан және зақымдалған тағамнан Brucella melitensis бөлінеді.
Көптеген бақылауларға сүйенсек, науқас адам инфекция көзі болуы мүмкін емес, өйткені, адам бруцеллаларға „биологиялық тұғырық” болып табылады. Өте сирек жағдайда жедел бруцеллезбен ауратын науқастың әртүрлі бөлінділерінен (зәр, емшек сүті, плацента, қағанақ сұйықтығы) бруцеллез қоздырғышының табылуы мүмкін. M. Santic-Palvinic және соавт. (1983) залалданған теңіз шошқалармен қарым-қатынаста болған микробиологиялық зертхананың техникалық қызметкерінің ауырған жағдайын баяндаған. Науқастың қанынан Brucella melintеnsis биовар 2 дақылы бөлініп алынған. Қызметкер ауырғаннан 3 айдан кейін әйелі ауырады, оның қанынан дәл сондай дақыл табылған. Ұрық туылу барысында залалданған қағанақ суын жұтып қойған жағдайда залалдануы мүмкін. M. Hassid (1974) пікірі бойынша бруцеллез анасынан баласына трансплацентарлы және трансамниотикалық жолдарымен берілуі мүмкін. Емшектегі балалар емшек сүті арқылы заладануы ықтимал.
2.Таралу жолдары мен факторлары. Контактілі жол бруцеллез ошақтарында жиі кездеседі. Бұл инфекцияның басты патогенетикалық ерекшелігі — бруцеллалардың жүкті жануарлардың жыныс мүшелеріне және даму барысындағы ұрықтың тіндеріне жоғары органотроптылығы. Жыныс жүйелерінде қоздырғыштың қарқынды көбеюі: ұрықтың өлуіне, түсік тастауға, эндометриттің, маститтің дамуына әкеп соғады. Плацентамен, қағанақ суымен, жыныс жолдарындағы бөлінділермен және ұрықпен бірге сыртқы ортаға өте көп мөлшерде бруцеллалар шығады. 1 мл қағанақ суында бірнеше миллионнан миллиардқа дейін микроб жасушалары болуы мүмкін. Бруцеллездің белсенді эпизоотия кезінде отарда ондаған, кейде жүздеген мал түсік тастап, оның әркайсысы 1,5-2,0 л залалданған материал бөлетінін ескерсек, онда бруцелллардың малшаруашылық мекемелерінде, жануарлардың тұратын, су ішетін және жайылатын жерлерінде қоздырғыштың жайылу қарқындылығын елестетуге болады. Мал түсік тастағаннан соң бір ай бойы бруцеллалар көп мөлшерде бөлінеді, ал 2-3 айдан соң сау-тұрақты емес, ал 7 айдан соң тоқтайды. Мал төлдегеннен соң бруцеллалар малдардың сүт безінде 5-8 ай, ал мастит болса 36-48 айға дейін анықталады. Осыған байланысты адам малдың төлдеуіне көмектесуі кезінде және мал төлдеген мезгілде малды қырқүға қатысу кезінде тікелей контакт болғанда бруцеллезді жұқтыру қаупі жоғары. Шикізатты өңдеуге байланысты (ауру малды сою, терісін алу, етін бөлшектеу, терісін өңдеу, жүнін өңдеу және басқа ауылшаруашалық жұмыстары) өндірістік процестер залалдану механизмінде шешуші орын алады. Бұл кезде залалдану жарақаттанған және сау тері арқылы жүзеге асады.
Алиментарлы жол шикі және термикалық өңдеуден шала өткен малшаруашылық өнімдер (сүт, әсіресе ешкі сүті, сүт өнімдері — қаймақ, ірімшік, уыз, шашлык, стейк, т.б.) арқылы жүзеге асады. Ешкі — қой типті бруцеллардың ірі қара малға көшуінің (миграция феномены) жиі кездесуіне байланысты сүт факторы қала тұрғындарының арасында, әсіресе балалардың арасында бруцеллездің таралуына маңызды орынға ие болып отыр. Oxford text book of Medicine мәліметі бойынша 500 адамды зерттегенде, 70% жағдайда пастерленген сүтті және жұмсақ ірімшікті қолданғанда залалдану байқалған. Жоғары вирулентті қоздырғышпен залалданған сүтті қолданған жағдайда эпидемиялық өршулер пайда болады. Аурушылдық топтық-жанұялық сипат алады және ошақтан тыс жерге таралады. Осындай жағдайларды эпидемиологиялық зерттегенде ауру көзі ірі қара мал болғаны, ал бөлініп алынған бруцелла дақылы ешкі-қой түріне жататыны анықталды. Инфекцияның таралуының әртүрлі факторларының эпидемиологиялық маңызын бағалау үшін бруцеллалардың тұрақтылығын ескеру қажет. Сүтте, қаймақта, сары майда, ірімшікте бруцеллалар қалыпты температурада 16-20 күн, сүтқышқыл өнімдерінде (простокваша, сүзбе) – 2 күн, ал төмен температурада (тоңазытқышта) – 18-20 күн, әлсіз тұздалған (10%) және әлсіз қышқыл уызда – 72 күн сақталуы мүмкін. Бруцеллалардың сүтте, әсіресе ешкі сүтінде ұзақ сақталуы оның эпидемиологиялық ролін анықтайды. Пісірілмеген бір стакан сүтті ішкен адамның ауырған жағдайы белгілі. Мал төлдегеннен кейін бірнеше күн бойы алынған уыз өте қауіпті, өйткені бұл мезгілде бруцеллалар сүтпен өте көп мөлшерде бөлінеді. Қоздырғыш үлкен қашықтыққа тарап, адамдардың топтап ауыруын шақырады. Сүттің қышқылдығы мен қоршаған орта температурасы неғұрлым жоғарылаған сайын, соғұрлым бруцеллалардың сақталуы төмендейді. Бруцеллалар қымызда 1-3 күн, Тернер бойынша қышқылдығы 80°-қа және спирт денгейі 1,5-2°-қа жоғарыласа 2 тәулікке дейін сақталады (Ш. Букейханова, 1952).
Етте және ет фаршында бруцеллалар сақталу температурасына және құрамындағы тұздың деңгейіне байланысты 14 күннен 40 күнге дейін тіршілік етеді. Бұл фактор ет өңдеу өндірістердің жұмысшыларына және тутынушыларда үлкен маңызға ие. Әсіресе, жануарлар түсік тастағаннан соң сойылса жүзеге асатын еттің интравитилді залалдануы қауіпті. Түсік тастаған жануарлардың еті аса қауіпті, ал ол жануарлардың ішіндегі ұрықтың асқазанында бруцеллалардың таза дақылы табылған (М.М.Ременцова,1969). Бруцеллалардың полипатогенділігі мен едәуір тұрақтылығы олардың тек қана жануар организмінде ғана емес, сонымен қатар сыртқы орта заттарында да сақталуына әсер етеді. Сыртқы орта заттары сонымен бірге бруцеллездің ауру малдары бар шаруашылықта (күрек, айыр, шелек) таралу факторларына жатады.
Ашық су көзіндегі суды малдар ішкенде жеңіл залалданып, қоздырғыш ұзақ уақыт тіршілігін сақтайды. Ондай су тек эпидемиологиялық қана емес эпизоотологиялық тұрғыдан да қауіпті, өйткені инфекцияның адамға ғана емес, жануарларға да берілу факторы болып табылады.
Аэрогенді жол малды қырыққанда, жүнді сұраптағанда, тарағанда, жануарларды ұстайтын қораларды тазалағанда, малшаруашылық шикізатты өндегенде, қаракөл қозылар етінен сүйек – ет ұнын өндіргенде, лабораторлық жолмен шаң арқылы ену нәтижесінде жүзеге асады. Жүнде, теріде сақталу жағдайына байланысты бруцеллалар 1 айдан 4,5 ай тіршілігін сақтайды. Жануарладың бұл шикізат түрі бруцеллар ауру жануарлардың әртүрлі бөлінділері арқылы жеңіл залалданады. Әсіресе түсік тастаған, өлі туылған немесе 2-3 күндік қаракөл қозылардың терісі қауіпті.
Бруцеллалардың кептіруге тұрақтылығы, олардың топырақта және малдың нәжісінде 8 күннен 3-4 айға дейін сақталуына мүмкіндік береді. Өлген жануарды немесе түсікті дұрыс көмбеген жағдайда, қоздырғыштар тіршілігін жалғастыра береді. Адамдар залалданған нәжісті бақтарда тыңайтқыш ретінде, тезек (отын) ретінде, құрылысқа қолданса және мал ұстайтын жерді тазалаған кезде залалданады.
3. Қабылдаушы макроорганизм. Адамдардың ауруы кәсіби сипатқа ие (қойшылар, сауыншылар, малшылар, мал дәрігерлері, ет және сүт комбинаттары, тері мекемелері, теріні біріншілік өңдеу фабрикалары, бруцеллез зерттханаларының қызметкерлері). Нарықтық экономиканың дамуына байланысты ауылшаруашылығымен кәсіби байланысы жоқ адамдардың, қала тұрғындары мен балалар арасында сырқаттанушылдық деңгейі өсіп отыр. Бұрын байқалатын мезгілділік, яғни аурудың қыс – көктем айларында жиілеуі, сонғы кезде малдың жеке иелерінің санының өсуіне байланысты айқын көрініс бермейді. Бруцеллезбен жасы және жынысы әртүрлі адамдар ауыруы мүмкін. Бірақ, науқастардың құрылымында жас адамдар – жиі, ал сирек – егде жастағы және балалар ауырады. Ер адамдардың жиі ауыруы ауылшаруашылық өнімдерінде олардың көбірек болуына байланысты. Адамдар арасында бруцеллездің нозогеографиясы ауылшарушылық жануарлардың бруцеллезінің таралуына тікелей байланысты. Бірақ, бруцеллалардың түрлері мен биоварларының біркелкі емес патогенділігі бруцеллездің эпидемиологиясында аса маңызды роль атқарады және адамдардың ауыру динамикасына әсер етеді. B. Melitensis — тің жоғары жұғү қауіпі бруцеллездің таралу сипатына әсерін тигізеді. С.Ә.Әміреевтің (1989) мәліметтері бойынша зақымданған қойлармен тікелей жанасуда болатын қой-зат фермалардың жұмысшыларының арасында — 78,6% бруцеллезге қарсы серологиялық реакциялар оң нәтижеде, ал басқа ауыл тұрғындарының арасында – тек қана 11,1 ден 39,7%. Серологиялық реакциялар бойынша оң нәтижелі адамдардың жартысында бруцеллездің әртүрлі клиникалық көріністері анықталған, ал қалғандары өздерін дені сау деп есептеді. Сиыр бруцеллезі ошағында залалданған адамдарда бұл ауыру латенттік түрде өтеді, тек аздаған бөлігінде ғана бруцеллездің клиникалық көріністері дамиды.Сондықтан адамдардың бруцеллезбен ауыруының тіркелуі нағыз эпизоотикалық жән эпидемиологиялық жағдайды көрсетпейді, нәтижесінде бруцеллез бойынша қолайсыз шаруашылықтарда сырқаттанушылықтың деңгейі аз екен-деген жалған пікір туындайды.
Бруцеллезге стерилді емес және тұрақты емес иммунитет тән. Қайтадан залалдану және бруцеллезбен ауырып жүрген немесе бұрын ауырып кеткен адамдардың ауру жағдайлары белгілі.
Патогенезі
Г. П. Руднев бойынша аурудың келесі патогенетикалық сатыларын ажырату қажет:
1. Лимфа тамырларына ену сатысы. Қоздырғыш организмге тері немесе шырышты қабат арқылы енеді. Бұл жерде ешқандай өзгерістер болмайды. Сосын лимфогендік және гематогендік жолдарымен қоздырғыш аймақтық лимфа түйіңдеріне жетеді. Бұл сатысы латенттік бруцеллезге, немесе жедел бруцеллездің жасырын кезеңіне сәйкес келеді. Аурудың клиникалық көріністері болмайды.
2. Қан тамырларымен ену арқылы біріншілік жайылмалы сатысы – қоздырғыш қан айналымына түсіп – бактериемия дамиды. Қан айналымдағы жүрген бактериялармен күресу жолдарында ретикуло-эндотелиальды жуйе кірісіп қоздырғышты шоғырландырып жинауға тырысады. Бұл кезеңде лимфа түйіндері, бауыр, көк бауыр ұлғайып – лимфаденопатия, гепатомегалия, спленомегалия анықталады. Басқа жергілікті (локальды) нышандар болмайды. Патогенездін бұл сатысы жедел бруцеллезге сәйкес келеді (науқаста қызу, қалтырау, терлеу, полиартронейромиалгиялар, улану нышандары пайда болады).
3. Көптуйінді шоғырлану немесе метастазды ошақтардың пайда болуы сатысы – қан арқылы қоздырғыш әр түрлі ағзаларға тарайды. Патогенездін бұл сатысы жеделдеу бруцеллезге сәйкес келеді (жоғары атап кеткен нышандар басеңдеп сонымен қатар ағзалардың зақымдану симптомдары анықталады – жергілікті қабыну процестер дамиды).
4. Метастазды ошақтарынан қайта-қайта қанға түсу арқылы екіншілік ошақтардың пайда болуы және реактивті-аллергиялық өзгерістер қалыптасу сатысы – созылмалы бруцеллезге сәйкес келеді. Сүйтіп әрбір қайталанған генерализация (қанға жайылу) созылмалы бруцеллездің асқынған (өршіген) кезіне сай келеді. Метастазды ошақтар – қорғаныс ошақтардан инфекция тарату септикалық ошақтарға алмасады. Патогенездің осы сатысы бруцеллездің хрониосепсис тәрізді өтуін түсіндіреді. Микробтар ішкі ағзаларға неғұрлым қайта-қайта өтіп, қайталап кездескен сайын, солғұрлым организмде жоғары сезімталдық (сенсибилизация) өрши түседі. Саналуан клиникалық белгілердің дамуы осы аллергиялық өзгерістермен тікелей байланысты. Міне осы себептен бруцеллезді инфекциялық-аллергиялық ауру деп атап өткенбіз.
5. Қалдық (резидуалді) метаморфоз сатысы – аурудың нәтижелеріне сәйкес келеді. Иммунитеттің қорғану қабілеті жоғарлап организм қоздырғыштан босанады — айығу сатысы қалыптасады. Қоздырғыш жойылғанмен организмде зақымдалған ағзаларда әр түрлі морфологиялық дегенеративті-дистрофиялық өзгерістер сақталып қалады (фиброз).
Бруцеллез патогенезінің негізінде иммунокомпетентті клеткалардың қоздырғышқа қарсы көпқырлы жауабы болып есептеледі. Бруцеллез кезінде науқастардың организмінің иммунологиялық қайта құрылу аяқталмаған фагоцитоз әсерінен дамитын аллергиялық компоненттің қалыптасуымен жүреді. Иммунопатогенездің күрделілігі аурудың саналуан клиникалық түрлерінің дамуының себепші болады.
Жұқпалы аурулар кезінде патогенез сатыларының толық дамуы міндетті түрде емес. Инфекциялық процесс патогенездің кез келген сатысында аяқталуы мүмкін. Осыған әртурлі факторлар әсер етеді. Бір жағынан бруцелланың турі, патогенділігі, вирулентілігі, организмге түскен мөлшері, жұғу жолы; екінші жағынан макроорганизмнің иммунды жауабының күші, қосымша созылмалы аурулардың болуы. Сонымен қатар эпидемиологиялық жағдайдың ролі өте маңызды. Қазақстан республикасы сияқты гиперэндемиялық аймақтарда, бруцеллездің ошақтарында адамдар қоздырғышпен тұрақты түрде кездесіп, организмінде инфекциялық-аллергиялық қайта құрылу дамиды. Бұл кезде инфекциямен бірінші рет кездескен адамдармен (иммунды емес организм) және бұрын кездескен адамдарда (иммунды организм) аурудың патогенезінің, клиникалық түрлерінің айырмашылығы болады. Жоғары атап кеткен патогенез сатылары иммунды емес организмде дамиды. Ал иммунды организмде патогенездің және осыған байланысты клиникалық турлерінің ерекшеліктері болады. Осы ерекшеліктерді Н.Д.Беклемишев анықтаған.
Бруцеллездің қоздырғышы адам организміне тері немесе шырышты қабат арқылы енеді. Енген жерінде бруцеллалар өзгеріс шақырмайды. Сосын бруцеллалар лимфогенді және гематогенді жолдармен регионарлы лимфа түйіндеріне түсіп, макрофагтармен ұсталады да, оның антигендік құрылымын иммунокомпетентті жасушаларға таныстырады. Нәтижесінде организмнің бруцеллаларға қарсы арнайы иммуно-аллергиялық қайтақұрылуы жүреді: залалданған организм арнайы антиденелердің түзілуімен және аллергиялық қайта құрылумен жауап береді. Қоздырғыш енгеннен бастап микро- және макрорганизм арасында күрес басталады. Дамыған инфекциялық процесс 3 вариантта өтуі мүмкін
I жол. Макроорганизмнің қалыпты иммундық жауабы кезінде енген қоздырғыштың вируленттілігі әлсіз және дозасы аз болса организм бруцеллаларды аластап инфекциялық процесс алғашқы сатысында аяқталады – иммунитет қалыптасады. Бірақ, иммунитет тұрақты емес. Серологиялық және/немесе аллергиялық реакциялар 6 айдан кейін төмендеп жойылады. Сосын бұл адамдар бруцеллезді қайтадан жұқтыруы мүмкін.
II жол. Егер организмнің қоздырғышты аластатуға күші жетпесе, бруцеллалар фагоциттер және тағы басқа иммунокомпетентті жасушалармен қоршалып — гранулемалардың ішінде сақталады. Гранулема түзуі организмнің қорғаныс қасиетіне жатады. Бірақ аяқталмаған фагоцитоз әсірінен гранулеманың ішінде қоздырғыш тірі қалады. Организм қоздырғышты жоя алмайды. Бірақ клиникалық көріністері де болмайды. Организмде қоздырғыш болғаннан соң сау адамда бруцеллезге қарсы серологиялық және аллергиялық реакциялар оң болып табылады. Инфекциялық процестің бұл турін „латенция” деп атаймыз. Бұл процесс тұрақты емес. Әртүрлі қолайсыз жағдайларда, әсіресе иммунитеттің күші төмендегенде, қоздырғыш аз мөлшерде қанға түсіп, қан арқылы тарап залалданған ағзаларда баяу қабыну процесі дамиды. Осымен бірге қоздырғыштың әсірінен дамыған аллергиялық өзгерістердің нәтижесінде клиникалық көріністерде байқала бастайды. Бұл инфекциялық процестің түрін біріншілік-созылмалы бруцеллез деп атаймыз. Себебі қоздырғыштың жұқтырған уақыты белгісіз болады, ал ағзалардағы қабыну процесі созылмалы кезеңінде анықталады (артроз, остеохондроз, т.б. ).
III жол. Макрорганизмнің иммунды жауабының күші төмен болса, немесе қоздырғыштың патогенділігі, вируленттілігі және мөлшері жоғары болса, бруцеллалар фагоциттердің ішінде көбейіп, лимфо-гематогенді тосқауылдан өтіп қанға түседі. Жайылмалы сатысы дамып аурудың клиникалық көріністерінің айқын басталуына себеп болады. Сонда жоғары атап кеткен иммуно-аллергиялық қайта құрылу жағдайы аурудың жасырын (инкубациялық) кезеңі болып, ал дамыған процесс жедел бруцеллезге сәйкес келеді.
Сонымен, бруцеллез ауруының ерекшелігі – қоздырғышты жұқтырғаннан кейінгі уақытты анықтау қиындыққа түсуі. Бруцеллездің турін немесе кезеңін анықтауда уақыт факторының ролі шамалы, өйткені жедел бруцеллез латенттік бруцеллездің үстіне, ал созылмалы процесс аурудың ең басынан дамуы да мүмкін.
Бруцеллездің жіктелуі (Н.Д.Беклемишев, 1957)
- Латенттік бруцеллез: біріншілік-латенттік және екіншілік-латенттік
- Жедел бруцеллез: жеңіл, орташа ауыр, ауыр ағымы
- Баяу немесе жеделдеу бруцеллез: жеңіл, орташа ауыр, ауыр ағымы
- Созылмалы бруцеллез: біріншілік–созылмалы және екіншілік созылмалы (декомпенсация, субкомпенсация және компенсация сатысы).
- Бруцеллездің қалдықтары.
Жедел бруцеллездің жасырын кезеңі – 7-30 күн. Жиі бруцеллез жедел басталады. Клиникалық нышандары токсико-бактериемиялық, жайылмалы инфекциялық процестің көріністері болып табылады: қалтырау, қызу, терлеу, полиартронейромиалгиялар, лимфаденопатия, гепато- спленомегалия.
Аурудың негізгі нышаны – қызба. Қызбаның сипаты ремиттерлеуші (танғы температурамен кешкі температураның айырмашылығы 1,5-2,0ºС). Дене қызуы тәүліктің екінші жартысында айқын қалтыраудан кейін жоғарлайды, сосын терлеумен сипатталып төмендейді. Науқастың жалпы жағдайы қанағатты болады да, дәрігерлерге қаралмай жүре береді. Бірақ, бұл жағдай ұзаққа созылып (бір неше аптадан 3 айға дейін), науқас дене салмағын жоғалтады.
Екінші маңызды синдром — полиартронейромиалгиялар (сүйек, буын, бұлшық еттер, жүйке тамырлардың ауру сезімі пайда болады). Бұл кезде қабыну процестер дамымайды. Бруцеллездің қазіргі ағымының ерекшелігі- ағзалардың қабынуы ерте (3 айдан бұрын) қалыптасуы. Бұл адамдардың организмінің арнайы жоғары сезімталдылығының өршуінің белгісі.
Науқасты тексеріп қарағанда ұлғайған барлық топтар лимфа түйіндерді (көбінесе жақ астылық, қолтық астылық, шаптық), бауырды, көк бауырды анықтауға болады. Лимфа түйіндердің көлемі майда, ауыр сезімсіз, қоршаған тіндерге жабыспаған.
Жеделдеу бруцеллез аурудың жедел сатысының жалғасы. Жедел бруцеллез кезіндегі көріністерге зақымданған ағзалардың қабыну процестері қосылады — артрит, неврит, орхит және т.б.
Созылмалы бруцеллез кезінде аурудың жалпы токсико — бактериемияның әсерінен пайда болған нышандар бәсеңдеіді. Бірінші орынға әртүрлі ағзалардың қабыну процестердің белгілері шығады. Бұл кезеңде дене қызуы қалыпты немесе субфебрилді, тершеңдік айқын емес болады. Бірақ лимфаденопатия, гепатомегалия сақталуы мүмкін.
Бруцеллез диагностикасы.
- Бактериологиялық әдіс. Бруцелла дақылын қаннан бөліп алу үшін Castaneda (1947) бифазды әдісімен қолдану қажет. Зерттеуханаға қан (5 мл) транспорртық ортаға (Т.А.Грушина, М.М.Ременцова, 1991) салынып жеткізіледі. Осымен қатар, қоздырғышты лимфа түйіндердің, сүйек кемігінің пунктаттарынан, зақымдалған буынның синовиалді сұйықтықтан бөліп алуға болады. Бұл әдістің нәтижесі 30-45 күннен кейін дайын болады, себебі қоздырғыш қоректі ортада өте жай өседі. «Оң» гемокультура аурудың жедел кезеңінде — 17,5%, жеделдеу кезеңінде -4,4%, созылмалы кезеңінде –2,7-4,3% жағдайда анықталады (Құрманова К.Б., 1990).
- Серологялық реакциялар: А) бруцеллезге қарсы түзелетін антиделерді анықтайтын реакциялар
Райт реакциясы – агглютинация реакциясы, диагностикалық титрі -1:200. Бұл әдістің нәтижесі 7-10 күннен бастап анықталады. Бірақ, соңғы кездерде Райт реакцияның титрлері төмен деңгейде анықталады -1:25, 1:50, 1:100, немесе теріс болып келеді: 3,5% — жедел, 6,8% — жеделдеу, 45,1% — біріншілік-созылмалы, 32,8% — екіншілік-созылмалы бруцеллезде (Құрманова К.Б., 1990).
Хеддльсон реакциясы — агглютинация реакцияның сапалы түрі, әйнек үстінде өткізіледі. Бұл реакцияның сезімталдылығы жоғары, тез пайда болады, ұзаққа сақталады, бірақ спецификалық қасиеті төмен – себебі жиі жалған «оң» нәтиже беруі мүмкін (жүкті әйелдерде, ревматизммен ауыратын адамдарда, криоглобулинемия кезінде және т.б.).
Тікелей емес гемагглютинация реакциясы ( ТГАР) 1:100 –жедел түрінде 90% кездеседі, бірақ созылмалы түрінде сиректеу анықталады.
Роз-Бенгал тест (РБТ) – сапалы реакция, өте сезімтал.
Кумбс реакциясы (РК) — 1:200, толық емес антиденелерді анықтайды, созылмалы бруцеллезді анықтауға ынғайлы
Иммуноферментті анализ (ИФА) — өте сезімтал
В) бруцеллезді антигенді анықтайтын реакциялар
Жаңадан енгізлген бруцеллездік антигенді байланыстырушы лимфоциттерді анықтау әдісі – иммундық диагностикаға жатады, жоғары сезімталдық пен арнайлығымен сипатталады. Жедел және жеделдеу бруцеллез кезінде 100% — оң нәтижеде, созылмалы бруцеллез кезінде — 78,3% (93% — декомпенсация сатысында, 92% — субкомпенсация и 13,3% — компенсация) (Дүйсенова А.Қ., 2003 ж).
Полимеразды тізбелі реакция (ПТР)
Терілік–аллергиялық сынама (Бюрне сынамасы) – теріге бруцеллездік сұйық аллерген енгізілгеннен 24-48 сағаттан кейін теріде жергілікті реакция пайда болады – папуланың көлемін өлшеп жауап береді
- гипореактивтік (1 см дейін)
- нормореактивтік (1-3 см дейін)
- гиперреактивтік (3 см жоғары)
Бруцеллез диагнозын анықтау үшін серологиялық реакциялардың комплексін пайдалану қажет. Біріншіден Райт және Хеддльсон реакцияларын, бактериологиялық әдісті. Бұл әдістер теріс нәтижеде болса, басқа әдістермен зерттеу қажет.
Емдеуі. Жедел, жеделдеу, біріншілік- созылмалы бруцеллезбен ауыратын науқастар ауруханада емделеді. Екіншілік-созылмалы бруцеллезбен ауратын науқастар субкомпенсация және декомпенсация сатыларында ауруханада емделеді.
Этиотропты ем.Антибактериалді препараттарды қолдану бруцеллездің комплексті емінде маңызды орын алады. Антибиотиктердің аурудың бактериемия кезеңінде және метастазды ошақтар пайда болған кезеңінде терапевтік әсері жоғары болу керек. Әсіресе антибиотиктердің жасушалардың ішіне ену қасиеті жоғару болуы керек, себебі аурудың жиі кездесетін созылмалы түрлерінде қоздырғыш грануламалардың ішінде орналасады.
Бруцеллез кезіндегі этиотропты емінің 2 ережесін сақтау тиісті
- 2 антибиотик тағайындау
- курс ұзақтығы 6-8 апта
БДЖҰ ұсынысы бойынша доксициклин және рифампицин, немесе доксициклин және стрептомицин, гентамицин, бисептол тағайындау қажет.
Бірақ, Қазақстан республикасында туберкулезге қарсы препараттарды басқа аурулар кезінде қолдануға тиім салынған. Сондықтан қазіргі жадайда доксициклинмен фторхинолондарды тағайындаймыз.
Стрептомицин сульфаті, басқа аминогликозидтер (канамицин, мономицин) тек қана жасушадан тыс орналасатын бруцеллаларға әсер етеді. Сондықтан бұл препаратты бактериемия сатысында басқа жасушаның ішіне енетін антибиотиктермен бірге қолдануға болады. Стрептомицин бұлшықет ішіне енгзіледі 0,5 г тәулегіне 2 рет. Препараттың ототоксикалық, нефротоксикалық жанама әсерлері бар. Сонғы жылдары бруцеллалардың стрептомицинге тұрақтылығы пайда болды (2,1%). Сондықтан бұл препарттың қолдануы шектелген.
Канамицин бұлшыкет ішіне енгзіледі 0,5 г тәулегіне 2 рет. Препараттың ототоксикалық, нефротоксикалық (протеинурия, гематурия, лейкоцитурия, цилиндрурия) жанама әсерлері бар. Қазіргі жағдайда бұл препарат бруцеллездің емінде қолдануы шектелген.
Бруцеллалардың гентамицинге жоғары сезімталдылығы бар. Әсіресе бұл препаратты иммундытапшалықтары бар науқастарға тағайындаған жөн. Гентамицинді 0,08 г тәулігіне 3 рет 10-14 күн бойы қолдануға болады.
Бұрын бруцеллез кезінде терациклиндер кең қолданған. Олар бактериалді жасушаның ішінде жиналады. БДДҰ ұсыныстары бойынша бруцеллездің емінде тетрациклиндер стрептомицинмен бірге 3-6 апта бойынша қолданылған. К.Б.Құрманованың зерттеулері бойынша тетрациклиннің қабылдау кестесі – 20 күн бойы 0,5 г тәулігіне 4 рет. Қазір терациклиннің орнына жартылай синтетикалық препарат доксициклин ауыз арқылы 0,1 г тәулігіне 2 рет қолданылады. Доксициклин рифампицинмен бірге қолданылады.
Рифампицин 0,3 г тәулігіне 2-3 рет. Бұл препараттың бактериоцидты әсері және жасушаның ішіне ену қасиеттері бар. Бірақ сонғы кездері бруцелллалрдың бұл препараттқа қарсы тұрақтылығы пайда болған.
БДДҰ (1986) ұсыныстары бойынша доксициклинді 0,2 мг тәулігіне 45 күн бойы рифампицинмен бірге 0,9 мг тәулігіне 45 күн бойы немесе доксициклинді 0,2 мг тәулігіне 45 күн бойы стрептомицинмен бірге 1,0 г тәулігіне 21 күн бойы тағайындау қажет.
К.Б. Құрманованың зерттеулері бойынша келесі схема нәтижелі болған: доксициклинді 0,2 мг тәулігіне 20 күн бойы рифампицинмен бірге 0,6 мг тәулігіне 20 күн. 88,2%жағдайда науқастардың сауығы анықталған. Антибиотиктерді ұзақ уақыт пайдаланған жағдайда олар иммунитеттің күшін төмендетіп организмнің бруцелланы аластау күшін кемітеді. Әр түрлі зерртеулердің нәтижелері бойынша 20-күндік курспен салыстырғанда 45-күндік курстың айырмашылығы жоқ. Н.Д. Беклемишевтің пікірі бойынша, қоздырғышты аластайтын антибиотик емес иммунды жүйе. Сол себептен бруцеллез кезінде антибиотиктерді қабылдау курс ұзақтығын 20-30 күнмен шектеу қажет.
Сонғы жылдары фторхинолондар түзілді. Бұл препараттардың in vitro бруцеллаларға қарсы жоғары активтілігі анықталған. Бірақ бруцеллезбен ауыратын науқастардың емінде бұрын қолданбаған. Сондықтан біз осы препарттардың клиникалық тиімділігін зерттедік. Біздің мәліметтеріміз бойынша, фторхинолондар бруцеллез кезінде ең тиімді препараттар болып шықты. Оларды бруцеллездің барлық түрлерінде қолданүға қажет, себебі фторхинолондар бруцеллаларға қарсы жоғары бактерицидті әсер етеді және маңызды қасиеті — жасушалардың ішіне, әсіресе фагоциттердің ішіне жақсы енеді. Сондықтан фторхинолондарды бруцеллездің жедел түрлерінде, әсіресе созылмалы түрлерінде және монотерапия ретінде қолдануға болады.
Фторхинолодардың келесі схемаларын ұсынамыз: флероксацин (хинодис) 400 мг тәуелігіне 2 рет, пефлоксацин (абактал) 400 мг тәуелігіне 2 рет, ципрофлоксацин (цифлоксинал) 500 мг тәуелігіне 2 рет, офлоксацин (заноцин) 200 мг тәуелігіне 2 рет, левофлоксацин (таваник, локсоф) 500 мг тәуелігіне 1 рет. Фторхинолондарды 10 күн бойы тамыр ішіне енгізіп, сосын 10 күн бойы ауыз арқылы тағайындауға болады. Бірақ, фторхинолондардың тиімділігі қабылдау әдісіне қарамай өте жоғары денгейде болады. Жедел бруцеллез кезінде емдеу курсының ұзақтығы 20 күн, созылмалы бруцеллез кезінде – 30 күн, ал бірнеше (үшеу және одан артық) ошақтардың (локалді қабыну процестер) болуында, және олардың септико-метастатикалық сипатта болуында, ОЖЖ-ның (менингит, менингоэнцефалит, миелит), омыртқалардың (спондилит, спондилодисцит), жыныс жүйенің (орхит) зақымдануында емдеу курсын 45 күнге дейін ұзарту қажет, немесе доксициклин, рифампицинмен бірге тағайындауға болады.
Антибиотиктер аурудың патогенез сатысына байланысты пайдаланады. Антибиотиктердің ішінде жедел және жеделдеу сатыларында екі антибиотикті қолдану қажет: доксициклинге рифампицин, гентамицин, нетромицин, левомицетин қосып, немесе фторхинолондарды (ципрофлоксацин, пефлоксацин, флероксацин, левофлоксацин) монотерапия ретінде пайдалануға болады. Ал созымалы бруцеллезді фторхинолондармен емдеу керек, себебі олар жасушалардың ішінде мекендеген бруцелларға қарсы бактериоцидті әсерін атқарады.
Патогенетикалық ем. Қабынуға қарсы қолданылатын препараттар. Бруцеллез кезінде әр түрлі жергілікті қабыну процестер дамығаннан соң қабынуға қарсы нестероидты препараттарды (ҚҚНП) қолдану қажет. Солардың ішінде: бутадион 0,15 г тәүлігіне 3 рет 10–15 күн бойы, диклофенак 0, 5 г тәүлігіне 3 рет 2-4 апта бойы, индометацин (метиндол) 0,025 г тәүлігіне 3 рет 4 апта бойы, ибупрофен 0,2 – 0,4 г тәүлігіне 3 рет 4 апта бойы. Бұл препараттарды инъекция ретінде, таблетка ретінде және жергілікті мазь ретінде қолдануға болады. Бұл препараттардың жанама әсері – ульцерогенді қасиеті бар. Жаңа бүынды ҚҚНП бұл әсерінің болмауынан олар бірінші орын алу қажет. Нимесулид 100 мг тәүлігіне 2 рет 2-4 апта бойы, мелоксикам 7,5–15 мг тәүлігіне 1 рет 2-4 апта бойы және басқалар.
Стероидты қабынуға қарсы препараттарды (преднизолон, дексаметазон) тек қана нейробруцеллез (менингит, менигоэнцефалит, миелит), жыныс жүйенің (орхит) зақымдануында қысқа курсымен қолдану қажет. Преднизолон 30 мг, дексаметазон 4-8 г, триамциналон – 20 мг тәүлігіне (орхит кезінде – 3 күн, ОЖЖның зақымдануында -5-7 күн).
Иммукорректорларды қолдану. Бруцеллездің патогенезінде иммундытапшылық дамығаннан соң, комплексті емде иммунокорректорларды қолдану тиісті. Бұрын бруцеллездік вакцина, пирогенал, левомезол, миелопид, спленин, тимустың препараттары (тимоген, тималин, тактивин, иммуномодулин және т.б.), витамин А, бруцеллездік сұйық аллерген, интерферондар қолданған. Қазіргі жағдайда вакцинамен және пирогеналмен емдеу әдістеріне тиым салынған, себебі гиперсенсибилизацияланған организмнде аллергиялық қайта құрылыу одан сайын өршіп нейробруцеллезге және басқа қауіпті асқынуларға әкеліп соғуы мүмкін. Гетерологиялық белокты препараттарда (тимоген, тималин, тактивин, иммуномодулин және т.б.) зиянды болуы мүмкін.
Сонғы жылдары рекомбинанты препараттар әр түрлі жұқпалы ауруларда (туберкулез, сепсис, вирусты гепатит) этиотропты препараттармен бірге қолдануы зерттеліп жатыр Рекомбинанты интерлейкин -2 (ронколейкин) 250 000 Б тері астына 72 сағат сайын, курсына 3- 5 рет жедел бруцеллез кезінде; 500 000 Б тері астына 72 сағат сайын 7-10 рет созылмалы бруцеллез кезінде этиотропты препараттармен (фторхинолондар) қолдану нәтижесінде науқастардың толық айығуы дамиды.
Рекомбинанты интерлейкин -1 бета (беталейкин) 0,0005 – 0,001 нг тері астына 72 сағат сайын 7-10 рет созылмалы бруцеллез кезінде қолданған нәтижесінде науқастардың толық айығуы дамиды.
Симптоматикалық ем. Зақымдалған ағзаларда дегенеративті-дистрофиялық өзгерістерді алдын алу мақсатымен алоэ, ФИБС, румалон, лидаза, ронидаза, гумизоль препарататарын қолдану қажет. Остеоартроздың дамуын алдын алу және артроздарды емдеу мақсатымен хондропротекторларды қолдану қажет. Оларды ұзақ уақыт бойы (2-3 ай бойы) және жылына 2-3 рет қайталап тағайындау керек. Гиалурон қышқылы, глюкозаминсульфат, хондроитинсульфат шеміршектің метаболизмін күшейтіп, буындардың қимыл қасиетін жоғарлатады. Остеопорозды алдын алу мақсатымен кальций препараттарын, витамин Д3, кальцитонинді тағайындау қажет. Жүрекқантамыр жүйе бойынша өзгерістер қалыптасқанда комплексті емді калий препараттарын (панагин, калий оротат), рибоксин, 1 ай бойы тағайындалады; дисциркуляторлы энцефалопатия кезінде церебралді гемодинамикасын қалпына келтіретін – винпоцетин (кавинтон), актовегин, трентал, гинко билоба препараттары (танакан), сосын ноотропты препараттарды (пирацетам, церебролизин) тағайындылады, өт жолдарының дискинезия, іштің қатуында спазмолитиктер (дротаверин, пиновериум бромид, дюспаталлин) тағайындылады. Зақымдалған тіндердің гипоксиясымен күресу мақсатымен глюкоза, витамин С, В1, метионин, рибоксин, никотин қыщқылы тағайындалады. Міндетті түрде анемияны емдеу қажет. Патологиялық психоэмоционалді бұзылыстар дамығанда седативті препараттар, психотерапия жақсы емдік әсер етеді.
Реабилитация. Бруцеллезбен ауыратын науқастардың реабилитациясы толық жүргізілуі қажет. Физиотерапевтік ем әдістерін – магнит, электр мен емдеу, жарықпен емдеу, ультрадыбыспен, инфрадыбыспен емдеу; бальнетеотерапия –пелоидтар, бишофит, гидробентонит; емдеу дене шынықтыру, рефлексотерапия, психотерапия кең қолдану керек.
Ескеру қажет: жоғары температуралы табиғи және физиотерапевтикалық факторларды тек қана бруцеллездің өршу сатысынан 6 айдан кейін тағайындауға болады.
Диспансеризация. Бруцеллезбен ауырған науқастар аурудың жедел түрлерінен кейін және созылмалы түрінің сонғы өршуінен кейін 2 жыл бой диспансерлік бақылауда болады.
источник
30 сентября 2011, 13:57 | 16 523 просмотра
Әдетте ауыл тұрғындары бруцеллез ауруы туралы жақсы біледі, өйткені ауру ауылшаруашылық малдарынан, оның ішінде жиі: ұсақ мүйізді, ірі қара малдан жұғады. Бруцеллез ауруын жұқтыру оңай, ал одан сауығу, әсіресе тірек–қимыл аппараты зақымданған жағдайларда қиынға соғады. Сондықтан бұл жағдайда аурудың алдын алатын профилактикалық іс–шараларды жүргізіп отырған дұрыс.
Бруцеллез – бұл Brucella туысына жататын бактериялармен шақырылатын жұқпалы ауру. Бұл жұқпамен негізінен: қой, ешкі, түйе, шошқа, бұғы, марал, ірі қара мал және иттер ауырады. Адам арасында бруцеллез жұқпасы бүкіл дүниежүзінде кездеседі, жыл сайын 500.000 артық жағдай, оның ішінде Қазақстанда 2000 артық жағдай тіркеледі.
Алматы облысы бойынша эпидемиологиялық қауіпсіздікті Ақсу, Алакөл, Еңбекшіқазақ, Ескелді, Кербұлақ, Райымбек, Сарқан, Ұйғыр аудандары мен Талдықорған қаласы қамтып отыр.
Бруцеллезді 2000 жыл бұрын алғашқы болып Гиппократ сипаттаған. Британдық дәрігер Дэвид Брюс 1887ж. Мальта аралындағы науқастардан бруцеллез қоздырғышын бөліп алған. Тарихта бруцеллез ауруы сан түрлі атаулармен белгілі: мальталық және жер орта теңізінің қызбасы, сондай-ақ толқын тәрізді қызба.
Бруцеллез жануарлардан адамға әртүрлі жолдармен беріледі. Жиі адамдар бруцеллезді ауру малды күткенде жеке бас гигиенасы ережелерін сақтамаса, ауру мал бөліністерімен залалданған құралдармен тікелей қатынасса, малдың жүнін қырқу, малды сою, терісін сыпыру кезінде, мал төлдету кезінде малдың шуы, қағанақ суымен қатынаста болғанда, туған қозыны ауыздандырып емізу кезінде жұқтырып алады. Сонымен бірге ауру сиыр, ешкі, қойдың қайнамаған сүтін немесе толық термиялық өңдеуден өтпеген өнімдерді тағам ретінде пайдаланғанда ауру жұғуы мүмкін.
Сонымен бірге қоздырғыш адамға ауа-шаң, қарым-қатынас жолдарымен де берілуі мүмкін. Осылайша бруцеллез ветеринарлардың, мал сою пункттері жұмысшыларының, аңшылардың, жануарларды зерттейтін зертхана қызметкерлерінің, фермерлердің және шопандардың кәсіптік ауруы болып есептелуі мүмкін. Бруцеллездің инкубациялық кезеңі бірнеше күннен бірнеше айға дейін созылады. Кейбір науқастарда ауру жеңіл түрде өтсе, кейбіреулерінде ауыр дәрежеде өтіп, ауру белгілері ұзақ уақытқа дейін сақталуы мүмкін. Бруцеллез белгілері жиі тұмау және басқа да фебрильді аурулардың белгілеріне ұқсас, оның ішінде: қызба, тершеңдік, бұлшықет, буындардың ауыруы, әлсіздік, бас ауру, депрессия, қозғыштық, тәбеттің жоғалуы, салмақты жоғалту, жөтел, іштің ауруы, бауыр және (немесе) көкбауырдың үлкеюі.
Бруцеллез басқа да белгілермен өтуі мүмкін.
Жалпы бруцеллезді дер кезінде емдеп, антибиотик дәрілер дұрыс тағайындалған жағдайда науқастар үшін болжам оңтайлы, бұл аурудан өлім деңгейі 2% төмен.
Бруцеллезден сақтану үшін әртүрлі шараларды қолдануға болады. Ең маңызды қадам бруцеллездің тасымалдаушысы болатын жануарлардың денсаулық жағдайын бақылау болып табылады. Бұл үшін ең тиімді шаралар: вакцинациялау, жануарларды тексеру және өкінішке орай ауру малды жою бағдарламалары. Адамдарды бруцеллезге қарсы егу жұмыстары тиімсіз болғандықтан, мұндай профилактика әдісі жүргізілмейді.
Ауылшаруашылық жануарларын бруцеллезге тексеріп, оң нәтиже анықталған жағдайда жануарлар жойылғанымен, бруцеллездің алдын алуда қарапайым іс-шаралар жүргізілуі қажет:
1.Жануарлар күтіміне байланысты барлық жұмыстарды, әсіресе төлдеу науқанында арнайы қорғаныш киімдерін (арнайы киім, аяқ киім, қолғап) киюмен жүргізу, бруцеллез ауруының алдын алу және жеке бас гигиенасы ережелерін сақтау;
2.Тағам ретінде сапалы термиялық өңдеуден өткен ет және ет өнімдерін, сүт және сүт өнімдерін қолдану;
3.Ветеринарлық анықтамасыз сүт және сүт өнімдерін бейберекет сауда орындарынан ешқашан сатып алмау;
4.Малды жайлауға шығарар алдында міндетті түрде бруцеллезге тексерту.
Бруцеллез белгілері тұмау немесе қатты салқын тию белгілеріне өте ұқсас болғандықтан әдетте нақты диагноз қоюға уақыт қажет. Сондықтан дәрігерге нақты диагноз қоюға көмектесу үшін соңғы уақытта барған елді- мекеніңіз және тағамға жиі пайдаланатын азық өнімдері туралы айту керек.
Сонымен бірге келесі сұрақтарға жауап дайындаған жөн:
— Аурудың алғашқы белгілері қашан пайда болды?
— Сіз шикі сүттен дайындалған өнімдерді пайдаландыңыз ба?
— Соңғы жыл ішінде бруцеллезді жұқтыру қаупі жоғары елді-мекендерде болдыңыз ба?
— Ауру жануарлар бар зертханада жұмыс істейсіз бе немесе 1 жыл ішінде жұмыс істедіңіз бе?
Осы мәліметтермен танысқан соң дәрігер сіздің буындарыңыздың қозғалысын, реф-лекстерді, бұлшықет күшін тексереді; бауыр, көкбауырдың үлкейгендігін тексеру үшін құрсақ қуысын қолмен қарауы мүмкін.
Сонымен бірге бруцеллез диагнозын қою үшін қан сараптамасы қажет. Қанды қоздырғышқа қарсы өндірілген антиденелерге тексереді, сондай-ақ қаннан қоздырғыштың өзін бөледі.
Денсаулық- зор байлық екенін есте сақтаңыздар!
источник
Бруцеллез — зоонозды инфекция, организмнің nатологиясы мен созылмалы болу үрдісі сипатталады. Бруцеллездің маңызды патогенетинәжісық компоненті — аллергиялық реактивтілік. Бруцеллезді беру, негізінен, тамақ пен суға байланысты, көбінесе жұқтырған жануарлардың сүті мен еті арқылы. Мал шаруашылығымен айналысатындар бруцеллездің ауасы мен байланысын жүзеге асыра алады. Диагноз қандағы қоздырғыш анықталған кезде анықталады, лимфа түйіндерінің немесе цереброспинальды сұйықтықтың пункциясы. Серологиялық диагнозды оң нәтижеге бірнеше түрлі жолмен сенімді деп санауға болады: ELISA, РЛА, Rnga, RIF, РСК және т.б.
Бруцеллез — зоонозды инфекция, организмнің патологиясы мен созылмалы болу үрдісі сипатталады. Бруцеллездің маңызды патогенетикалық компоненті — аллергиялық реактивтілік. Бруцеллез ағынның табиғаты бойынша жіктеледі, өткір (ұзақтығы бір жарым айға дейін), субакуталы (төрт айдан аспайды), созылмалы (төрт айдан асады) қалдық (ұзақ мерзімді салдары) нысандар.
Бруцеллез Brucella түріндегі тұрақты полиморфты грам-позитивті микроорганизмдермен байланысты. Brucella түрлерi, инфекция тудырады, ауырлық дәрежесіне әсер етеді, бруцеллез аса ауыр, Brucella melitensis инфекциясымен байланысты. Брюссел өте инвазивті болып табылады, хосттың жасушаларында тұқым қояды, бірақ белсенді және жасушадан тыс қалуға қабілетті. Экологиялық тұрақтылық, суда екі айдан астам уақыт сақталады, үш ай – шикі етде (30 күн — тұзды), шамамен екі ай — қайнаған және төртге дейін – жануарлардың аң терісінде. Бруцеллені қайнату үшін зиянды, 60-ға дейін қыздыру °K 30 минуттан кейін оларды өлтіреді.
Бруцеллез резервуары — бұл жануарлар, Адамдарға инфекция көзі негізінен ешкі болып табылады, қойлар, сиырлар мен шошқалар. Кейбір жағдайларда жылқылардан көшіруге болады, түйелер, басқа да жануарлар. Ауру жануарлардың патогендерін оқшаулау нәжіспен өтеді (кал, несеп), сүтпен, амниотикалық сұйықтық. Инфекцияның таралуы негізінен фекальды-ауызша болып табылады, көбінесе тамақ пен су, Кейбір жағдайларда байланыс-шаруашылықты жүзеге асыруға болады (тері мен шырышты қабықшалардың микротравмументі арқылы патогенді енгізумен) және аэрогенді (жұқтырылған шаңды деммен жұту) жолдар.
Сүт айтарлықтай эпидемиологиялық қауіп, ауру жануарлар мен сүт өнімдерінен алынған (ақ ірімшік, қымыз, ірімшіктер), ет, жануарлардан алынатын өнімдер (жүн, тері). Жануарлар топырақты нәжіспен ластайды, су, азық, сонымен қатар азық-түлік емес адамның инфекциясын жұқтыруы мүмкін. Байланыс жанұясы мен ауа-шаң жолдары жануарларды күту және жануарлар шикізатын өңдеуде жүзеге асырылады.
Жүкті әйелдерде бруцеллезбен іштегі берілу мүмкіндігі бар, Сонымен қатар, Лактация кезінде босанғаннан кейінгі хабар беру мүмкін. Адамдар бруцеллезге жоғары сезімталдығы бар, иммунитет инфекциядан кейін 6-9 ай бойы сақталады. Бруцеллезді қайталап инфекция 2-7-де кездеседі% істер.
Бруцеллезге орташа инкубация кезеңі 1-4 апта, бірақ жасырын көлік құрастыру кезінде 2-3 айға дейін ұзартылады. Жедел бруцеллез әдетте тез дамып келеді, егде адамдарда басталуы біртіндеп болуы мүмкін (Бұл жағдайда жалпы пациенттердің жалпы бұзылыстары түрінде продромальды құбылыстар байқалады, ұйқысыздық, сынған, артралгия және миалгия бірнеше күн бойы маскүнемдікті арттырады). Дене температурасы жоғары сандарға күрт көтеріледі, төгілетін термен ауысатын шуылдардың, интоксикация дамиды, көбінесе қалыпты, температуралық реакцияға қарамастан.
Фебрилді кезең — көбінесе бірнеше күн, кейде үш апта немесе бір айға созылады. Науқастар ұйқының бұзылуын байқайды, тәбет, бас аурулары, эмоционалдық тұрақсыздық. Температураның қисық сызығында гиперемия мен бет пен мойынның ісінуі жалпы бланшинг аясында байқалады. Орташа полимфимоденопатияны анықтайды – лимфа түйіндері, көбінесе жатыр мойны мен аксилары, сенсорға дейін біршама кеңейтілген және қалыпты түрде ауырған. Жедел нысанда фруктозит және целлюлит, сондай-ақ бруцеллездің субакуталы курсқа тән болуы мүмкін – бұлшық еттердің бұршақ өлшемі мен сіңірлері бойында қатты ауырсыну (кейде шағын тауық жұмыртқасының мөлшеріне жетеді).
Бруцеллездің субакуталық нысаны қалыпты температура кезеңдерінде қызудың қайталануының ауысуымен сипатталады. Фебрильді кезеңдер әртүрлі ұзақтығы болуы мүмкін, температураның көтерілуі субфебрильден өте жоғары мәндерге дейін артады (соның ішінде күн ішінде). Қызу — бұл бағыт. Температураның ұлғаюы уыттану белгілерімен бірге жүреді: бұлшықеттер мен буындардағы ауырсыну, парестезия (тыңғылықты сезім, «тербелістер» дененің түрлі бөліктерінде) жалпы әлсіздік, тәбет және жүрек ырғағының бұзылуы төмендеген (салыстырмалы брадикардия безгегі биіктігінде орын алады – дене температурасының ритм жиілігінің сәйкессіздігі). Қалыпты температура кезінде жүрек соғу жылдамдығының жоғарылауы мүмкін. Жүрек тондары муфталды. Пациенттер шөлдейді, құрғақ аузына шағымданады, іш қату сирек емес.
Аурудың бұл түрі көбінесе фиброз және целлюлитпен бірге жүреді. Ауыр жағдайларда, жұқпалы-токсикалық шоктың дамуы, Жүректің қабыну қабаты түріндегі асқынулар (перикардит). Subacute бруцеллезді аллергиямен қоса жүреді – бөртпелер, дерматит, тамырлық реакциялар және т.п.). Әдетте артикулярлық аппарат апатқа ұшырайды: реакциялық полиартрит жасайды, бурсит және тововагинит. Ерлер сынақтар мен олардың қосындыларының зақымдалуымен сипатталады, әйелдерде етеккір бұзылуы болуы мүмкін, эндометрит. Жүктілік кезіндегі бруцеллез оның мерзімінен бұрын тоқтатылуына ықпал етуі мүмкін.
Толқындарда созылмалы бруцеллез пайда болады, миорганикалық зақымданулар белгілері бар. Сонымен бірге жалпы интоксикация синдромы (қызба және интоксикация) әдетте орташа болып табылады, температура субфебильдік мәндерден сирек асып кетеді. Аурудың өршуінің аралықтары 1-2 айға дейін созылуы мүмкін. Дене ішіндегі жаңа инфекционды фокус қалыптасқан жағдайда жалпы жағдай нашарлайды. Созылмалы бруцеллездің белгілері аллергиялық компоненттің патогенділігі мен ауырлығы бойынша функционалдық жүйенің бастапқы зақымдануына байланысты.
Жиі буын қабынуын дамытады (артрит) және қоршаған тіндердің, байланыс мата патологиясы (фиброз, целлюлит) бел аймағында және сакрумда, локтің қосылыстары. Кейде спондилит дамиды, науқастың ауырсынуына және қозғалуындағы шектеулерге байланысты науқастардың жағдайын айтарлықтай нашарлатады. Қосылыстар жиі бұзылады және деформациялануда.
Бруцеллез невриті бар науқастарда жиі (соның ішінде оптикалық және есту нервінің қабынуы) және радикулит, нерв плексусының қабынуы, парестезия. Аурудың ұзақтығы реакциялық невроздың дамуына ықпал етеді. Созылмалы бруцеллез кезінде гонадтердің аллергиялық қабынуы және құнарлылық бұзылыстары да тән (әйелдерде бедеулік, еркектердің әлсіздігі). Аурудың ұзақтығы 2-3 жыл болуы мүмкін және қайта инфекциямен көбейеді.
Қалдық бруцеллез – инфекцияның кешігу әсері – патологиялық реактивтіліктің қалыптасуымен байланысты. Дененің иммунологиялық құрылымын қайта құрылымдауға байланысты организмнің нақты реакциялары мүмкін – төмен температуралы дене температурасы, психологиялық ауытқулар, бірлескен патология, дәнекер тіндердің қалыптасуы.
Бұдан басқа, бруцеллез талшықты тіннің ауыр дегативті өзгерістерінен қалдыруы мүмкін, әсіресе жүйке торлары мен плексус саласындағы маңызды – контрактураларды дамытудың ықтималдығы жоғары, неврологиялық симптомдардың пайда болуы (парез, невропатия). Аурудың созылмалы бағыты тірек-қимыл құрылымдарының тұрақты функционалдық бұзылыстарының қалыптасуына ықпал етеді, бұл артикуляциялық маталарды және байланған құрылғыны (анкилоз және спондилоз, контрактура, Бұлшық айналасы). Бруцеллездің мұндай әсері жиі хирургиялық түзетудің көрсеткіші болып табылады.
Бактериологиялық диагностика мамандандырылған зертханалар жағдайында жүзеге асырылады, аса қауіпті инфекциялардың қоздырғыштарымен жұмыс істеу үшін жабдықталған. Бручелла қаннан оқшауланған, сұйықтық, лимфа түйінінің пункатасы, қоректік ортада бакпосевтің биологиялық материалын өндіру. Елеулі еңбек шығындарына байланысты патогенді оқшаулау диагностикалық мақсаттар үшін сирек кездеседі, диагнозды растау үшін жеткілікті, науқастың қанында және серологиялық сынақтарда брювелге антигендерді анықтау.
Антигендер ELISA арқылы анықталады, RCA, RLA және RAGA. Зерттеу әдетте қан сарысуына жатады, бірақ ми асты сұйықтығында антигендерді анықтау мүмкін. Антиденелерді анықтау RA көмегімен жүргізіледі, Rnga, РСК, RIF, сондай-ақ Райт реакциясы және науқастың сарысуымен брювелла өзара әрекеттесу сынағы. Кем дегенде 3-4 түрлі серологиялық сынақтан оң нәтиже диагноз қою үшін жеткілікті болып саналады. 20-25 күндік аурудан және ұзақ уақыт бойы (бірнеше жыл) қалпына келтіруден кейін Byrne тері сынағына оң реакция бар (бруцеллинді тері астына енгізу).
Амбулаториялық емдеу жұмсақ инфекцияға арналған. Ауыр ауру және асқыну қаупі болған жағдайда ауруханаға жатқызылады. Емдеу кезінде пациенттерге төсек демалысы көрсетіледі. Этиотропты терапия түрлі топтардың антибиотиктерін тағайындауды қамтиды, препараттардың біреуі жасуша қабырғасына ену мүмкіндігіне ие болуы керек. Келесі антибиотикалық жұп тиімді пайдаланылады: доксициклин немесе офлоксацин бар рифампицин, доксициклин стрептомицинмен бірге. Қайталану жағдайында қайталанатын антибиотикалық терапия тағайындалады.
Негізгі терапиядан басқа патогенетикалық және симптоматикалық агенттер тағайындалады: Детоксикация терапиясы (маскүнемдіктің ауырлығына байланысты), иммуностимуляторлар (Ірі қара тимус сығындысы, pentoxyl), спондилит пен қарқынды радикулитпен новокаинді қоршау, қабынуға қарсы препараттар (несстериоидтық емес препараттар мен кортикостероидтер курс пен бірлескен көріністерге байланысты).
Бұған дейін бруцеллезді емдеуде терапиялық вакцина қолданылған, бірақ қазіргі уақытта бұл тәжірибе айқын иммундық қысыммен және вакцинаның аутоиммундық процестерді тудыруына байланысты қабылданбайды. Ремиссия кезінде науқастарға санаторлық-курорттық емдеу ұсынылады, физиотерапиялық әсер (UHF, кварц, радонның ванналары және басқалар.) және физиотерапия.
Бруцеллез науқастардың қайтыс болуына әкелмейді, болжам, ереже бойынша, қолайлы. Ұзақ мерзімді курстарда және артикулярлы аппараттардың тұрақты деструктивті ақауларының дамуында мүгедектік шектелуі мүмкін.
Алдын алу шаралары кешенінде, Шаруашылық жануарларының денсаулығының жай-күйіне ветеринарлық бақылау адамға бруцеллездің таралуын төмендету үшін енгізілген, сондай-ақ өндіріс жағдайын санитарлық-гигиеналық реттеу, азық-түлік сақтау және тасымалдау, ауыл шаруашылығы қызметкерлерінің жыл сайынғы профилактикалық тексерулері.
Кәдімгі вакцинацияға ұшыраған мал, Сондай-ақ, адамдарға нақты бруквальдық вакцина бар профилактика көрсетіледі, Жануарлармен тікелей жұмыс істеу. Жеке алдын-алу шаралары арқылы жануарлар шикізатымен жұмыс істеуге арналған киім де бар, жеке гигиенаға қатаң ұстану.
источник